آرادان یا اَرادان یکی از شهرهای ایران در استان سمنان است. از نامهای قدیمی این شهر میتوان به «اردهان» و «اَردوان» اشاره کرد و در زبان محلی به نام «اَرادون» نامیده میشود. سابقاً، شهر آرادان دارای قلعه تاریخی بوده که در حال حاضر بنای قابل توجهی از آن باقب نمانده است. قلعه تاریخی آرادان، یکی از قدیمترین قلاع ایران زمین، بودهاست. اهمیت شهر آرادان، در دورههای مختلف تاریخی به علت مرکزیت حاکم نشین خوار (گرمسار فعلی) و ادامه روندهای نظامی، سیاسی و اداری از یک سو و همچنین مرکز نشست حاکم در قلعه مزبور از سوی دیگر موجب اهمیت این شهر بودهاست؛ بنابراین، با توجه به پژوهشها و فرضیات صورت گرفته، به نظر میرسد قلعه مزبور دارای کارکرد سیاسی و اداری بودهاست.
پیشینه نام شهر آرادان
آرادان در گذشته مرکز گرمسار یا به اصطلاح آن زمان حکومتنشین خوار بود و در این ناحیه عدهای از خوانین ایل پازوکی با اطرافیان خود ساکن بودند و اینک نیز بازماندگان آنها در این شهر به سر میبرند. این شهر در دوران پارتها هم جزو مناطق مهم آنها بهشمار میرفته و در تاریخچه گرمسار در دوره امپراطوری اشکانیان نام آرادان آمدهاست. این احتمال وجود دارد که تعریف شده نام اردوان بوده باشد و به قول احمد کسروی در کتاب «اسامی شهرها» نام آرادان بمعنی جایگاه «رادان» آمدهاست. در سفرنامه ناصر الدین شاه «اردوان» و نام اصیلش «اردون» آمده و از عهد اردوان اشکانی و اردشیر بابکان ساسانی باید باقیمانده باشد. قلعه آرادان که امروزه خرابهای از آن باقی ماندهاست، طبق احتمالاتی به دوران اشکانیان تخمین زده میشود و نشان از بنیاد این شهر به قبل از اسلام به ایران دارد.
در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران معروف به فرهنگ رزم آرا در وصف آرادان چنین آمدهاست:
«آرادان- قصبه مرکز دهستان ارادان- بخش گرمسار- شهرستان دماوند. ۱۴ کیلومتری شمال خاور گرمسار-۲کیلومتری جنوب راه شوسه شمال راهآهن گرمسار به سمنان- در جلگه معتدل- سکنه ۲۵۰۳ نفر- شیعه- فارسی. رودخانه حبله رود- غلات پنبه، بن شن، انار، انجیر، انگور، شغل زراعت. راه فرعی به ایستگاه یاتری و راه شوسه دارد. شعبه بهداری-دبستان-صندوق پست- تلفن دارد. از آثار قدیمی قلعه خرابه و ساختمان امامزاده سلطان شاهنظر است. مزارع-سرآسیاب- میرزا علی آقا- امیرمحمدی- امامزاده خلیلالله- ماشین خانه- جز این ده میباشد.
موقعیت جغرافیایی
این شهرستان از شمال به فیروزکوه، از غرب به گرمسار، از شرق به سرخه و از جنوب به اردستان (اصفهان) منتهی میشود.
زبان
اکثریت مردم این شهرستان را الیکاییها تشکیل میدهند که طبریتبار)مازندرانی) هستند و به گویش الیکایی که گویشی از زبان مازندرانی است صحبت میکنند. همچنین زبان فارسی نیز در این شهر رایج است. در محلهای در قسمت شمال شرقی شهر، ساکنان به زبان مازندرانی صحبت میکنند که اصلیت آنها به روستاهای آرادان به نام رامه بالا و پایین، چهارطاق، قالیباف و ارجنه است اکثر ساکنان روستاهای جنوب آرادان را عشایر الیکایی تشکیل میدهند.
الیکایی نام ایل بزرگی است که یکی از مناطق اصلی سکونت آنان منطقه آرادان و گرمسار است.این شهرستان از شمال به فیروزکوه، از غرب به گرمسار، از شرق به سرخه و از جنوب به اردستان (اصفهان) منتهی میشود.
ترکیب قومی آرادان
مهمترین ایل ساکن در شهر آرادان، پازوکیها هستند. افراد این «پازوکی» با فامیلهای پازوکی، آسایشلو، بیگلری، کاظمی (غیرسادات)، حیدری، قهرمانی، شکوهی، نادری و ضیایی شناخته میشوند. بخش عمده ای از این ایل طی سالهای گذشته به تهران مهاجرت کردهاند. در سده اخیر، طوایف و فامیلهای دیگر به این شهر مهاجرت کردهاند. از جمله میتوان به اسکندریها که از مهدیشهر، رنجبرها از اصفهان، طایفه تابان، جلدکار، تمدنی، ربیعی، میرکوهی، شاهجویی، ساربان، سالار، شمسی خانی و خان عمو از سمنان، سادات کاظمی از قائنات استان خراسان جنوبی، صادقیها از اصفهان، شفیعیها از انارک، فریورها از بیابانک سمنان و جندقیها از جندق اصفهان، حسینیهای ساکن مهدیآباد از اصفهان، مولاییها از آباده فارس، رکنیها از رکن آباد سمنان و گیلوری، شاه حسینی و کاشانیها از طوایف ایل الیکایی هستند که به این شهر مهاجرت کردهاند.
